Bawer Agirî

Min  ew  jinem  ke  le  pakî le serûy hemîwanim, Le  hemû  xêlê  jinan  de  niyekes  hawşanim Le  jêr  serwênekem de  serê  ke hêjay  tac, Belam  le  zebrî  zeman  waqetî  sîdewranim Li  ser  jiyana  Mestûre  Xan,  çend  rêzik  li  bin  peykerê  wê  wiha  hatiye nivîsandin û  dane  nasîn: “Şair,  nivîskar  û  destrengîna    bi  nav  û  deng  ya  Kurd  Mah  ŞerefXatûn,  tê nasîn  wekî  Mestûre  di  sala  1805‟î  zayînî  li  bajarê  Sine  hatiye  dinya yê. Di    zaroktiyê  de  danîne  ber  xwendinê  û  pê gihiştiye.  Bûye  zanayeke  mezin, wêjevanek  têgihiştî  û  helbestvaneke  bi  nav  û  deng.  Mestûre  di  dîrok  nivîsinê  de yekemîn  jin e  di  cîhanê  de  û  her  wiha  yekemîn    jina  musulman e  ku  şerî‟et  nivîsiye. Ew  zanyar  43  sal  jiyaye  û di  sala  1845'an  de  li  bajarê  Silêmaniyê  çûye  ber  dilovaniya Xwedê.” Li  gorî  dîrokên  li  jor  sê  sal  ferq  di  navbera  bûyîn  û  koça  Mestûrê  de  heye. Mah  Şerefxanim  Kurdistanî  xêzana  mîrê  Erdelanê  Xos

Naturalîzm herikandineke wêjeyî di sedsala XIX’an de, li Fransayê dest pê kiriye. Rêberê herikandina naturalîzmê Emîle Zola ye, naturalîzm û realîzm wekî hev tên hesibandin. Li gorî naturalîzmê her tişt bi mirov û bûyerên xwezayî ve girêdayî ne. Bi taybetî li ser bingeha rastiyê hatiye avakirin. Li gorî felsefê li ser bingeha meteryalîzmê bilind bûye. Rêgezên wê: 1- Ev herikîn awayekî zêdeker ê realîzmê ye. 2- Hunermendê wê bûyer û kesan bi çavê kesê zana lêkolîn dike û ji têgihandina aliyên wan ên xirab nareve. 3- Nivîskar ji rêgezên bûyerên biyolojîk ên wekî sedem û encameke diyar dikeve rê û vê di wêjeyê de pêk tîne. 4- Destûra ku dibêjin huner kopyaya xwezayê ye, hawêj dike. 5- Li gel nivîskarê wê lêhatina tov, bandora hawîrdorê ya li ser mergê mirov; pesertina taqîkirinê û çavdêrîkirin girîng in.

Realîzm di sedsala XIX’an de derketiye holê. Realizm herikandina wêjeyî ya bi rastiyê ve girêdayî heta tê wateya rastiyê jî. Realizm dixwaze nivîskarê wê jiyan her wekî heyî bigre dest û guhartinê li gel wê çêneke. Li gorî realîzmê divê nivîskar rast be. Divê li ser  hîmê rastiyê tev bigere. Ne ku li ser xeyalan be. Balzac, Gustav Flober, Standal û hwd nivîskarên navdar ên pêşevan û parêzvanên realizmê ne. Rêgezên Realîzmê: 1- Girîngiyê dide belge û çavdêriyan. 2-  Di jiyana rojane de bûyerên rastî çêbûyî û mirovên di wan bûyeran de cih girtî wekî heyî dide têgihandin. 3- Wêneyîkirina hawîrdor, têgihandina toreyên civakî girîngiyê qezenç dikin. Li gel wêneyîkirinê bûyer bêwate dibe. 4- Nivîskar nêrînên xwe yên kesî vedişêre. Bûyer û lehengên bûyerê bi awayekî bêalî dide têgihandin. 5- Armanca hîndekariyê nîn e. Huner ji bo hunerê ye. 6- Di têgihandina bûyeran de, têkiliyên sedem û encamê bingeh digre. 7- Uslûbê wê vekirî û ne ji ber xwe ve çêkiriye.

Miradxanê Bazîdî di sala 1743’an de li bajarê Bazîda kevin ji dayîk bûye. Berî ku em der barê Miradxan de agahiyan bidin, em ji bajarê wî Bazîdê hinekî agahiyan bidin û rola vî bajarî ya di warê wêjevanên kurd de bizanibin. Bazîd di dîroka wêjeya kurd de cihekî xwe yê girîng heye. Di Medreseya Bazîdê de gelek helbestvan û wêjevanên Kurd gihîştine. Kurdan ev bajar bi navê Bazîdaxa yan jî bi kurtayî Bazîd bi nav kirine. Bazîd bajarekî Kurdistanê yê gelekî kevnare ye. Dikeve Başûrê rojavayê Çiyayê Agirî. Bajarê kevin di geliyekî teng de ye û bi pênc kîlometreyan dûrî bajarê nû ye. Xirbeyên Qesra Îshaq Paşa di navbera her du bajaran de cih digirin. Piştî şerê cîhanê yê duyemîn bajarê nû pêş ket û bajarê kevin hat ruxandin. Taybetmendiya Bazîdê ji bo kurdan ev e ku piştî Ehmedê Xanî li wir bi cih bû, êdî bajar bû navendeke çand û wêjeya kurdî. Gelek wêjevan, helbestvan û nivîskarên kurd di Medreseya Ehmedê Xanî de gihiştin. Ji çend kesên navdar ku di vê Medreseyê de xwendin û bi

Dil Xemgîn e Dilhinav birîndar e dil xemgîn e bê te  Serê min gêj e canê min bê can e bê te Xewa min bê hişî ye bergê min palas e Xureka min xwîn e şadiya min şîn e bê te Ji çav işq û ji dil ah û keder bê te  Tîrê tofan e ba û baran e bê te  Ciyê min sehra ye wehşyar im û hevdem Dirk û refş û gewen e balgiyê bê te  Ji işq û aha sar û awêna dil  Cemala zer û reş rengîn e bê te  Serê min mestûr û singa min ceng e dil Xefet yar û meqam nalîn e bê te  Kebab-dilxwîn meyê saqî feraqê te Qedeh çav û me zem esrîn e bê te  Hinav-gulzar û xwîn-gul baxevan-dil Fîxan-bibil cefa per jîn e bê te  Zivistan mêla te peyîz birê min  Biharê em ûmûd in havînê bê te  Awa ez bûm şah û siltan û welî  Tu xwedî can qet najî bê te  Ferheng Gewen: Merşika mû dirêj  Dirk: Dirî  Refş: tiştê ne aheng tê danîn   Fîxan: Xurîna bilbil   Saqî: Meyger  Qedeh: Şûşe   Ûmûd: Hêvî  Ah: Maf  Mestûr: Nixûmandî  Meqam: Cih  Feraq: Kovik  Zem: avêt  Cefa:Jan 

Bazîd di dîroka wêjeya kurd de cihekî xwe yê girîng heye. Di Medreseya Bazîdê de gelek helbestvan û wêjevanên kurd gihîştine. Kurdan ev bajar bi navê Bazîdaxa yan jî bi kurtayî Bazîd bi nav kirine. Bazîd bajarekî Kurdistanê yê gelekî kevnare ye. Dikeve Başûrê rojavayê Çiyayê Agirî. Bajarê kevin di geliyekî teng de ye û bi pênc kîlometreyan dûrî bajarê nû ye. Xirbeyên Qesra Îshaq Paşa di navbera her du bajaran de cih digirin. Piştî şerê cîhanê yê duyemîn bajarê nû pêş ket û bajarê kevin hat ruxandin. Taybetmendiya Bazîdê ji bo kurdan ev e ku piştî Ehmedê Xanî li wir bi cih bû, êdî bajar bû navendeke çand û wêjeya kurdî. Gelek wêjevan, helbestvan û nivîskarên kurd di Medreseya Ehmedê Xanî de gihiştin. Ji çend kesên navdar ku di vê Medreseyê de xwendin û bi nav û deng bûn yek jî Mirad Xan e. Digel Mirad Xan helbestvan û wêjevanên din ku di Medreseya Bazîdê de gihiştin ev in: Îsmayîlê Bazîdî, Mele Mahmûdê Bazîdî û Xelîfe Yûsiv. Li Medreseya Bazîdê ku Ehmedê Xanî pirtûkxaneyek me

Romatîzm li Fransayê di sala 1830yî de pêş ketiye û wekî reaksîyona li dijî klasîzmê derketiye holê. Li gorî parêzvanên romantîzmê ji kesên dilpak xirabî çênabe. Dîsa li gorî wan li cîhanê xirabî tune be, cîhan dê gelekî xweş bibe; wê demê mirov dê bextewar bibin. Gelek nivîskarên navdar ên wekî Godhave (alman), Lond Byron (îngilîz),Vîktor Hûgo (fransiz), romantîzm dane destpêkirin. Romantîzm peyveke almanî ye. Ji ''die Romantik'' hatiye dariştin. Bi taybetî bi afirandina berhemên Vîktor Hûgo hîn bêtir xurt bûye. Romantîzm berhemên civakê hildide dest û bi hest û xeyalan dixemilîne û pêşkêşî civakê dike. Li gorî romantîzmê xweşikbûn ji beriya her tiştî tê. Bi vê boneyê girîngiyeke gelekî mezin dide xweşikbûna hest û xeyalan. Rêgezên wê yên bingehîn ev in: 1- Bingeha romantîzmê hest û xeyal in. Romantîzm li ser bingeha hest û xeyalan an jî bi dilşadbûnê tê. 2- Mijarên xwe ji dîrokê, çanda gel û wêjeya hemdem digre. Hunermend di berhemên xwe de evîndarî, xwe

Têkiliyên   di   Navbera   Herikîna   Wêje  û  Herikîna   Hizirê  de   Gelek   nivîskar   û  helbestvan   an  bûne   pêşengê   herikîn a   hizirî  yan  jî   di   nava   herikînek e   hizirî   de   cih   girtine .  Wêjevan   di   heman   demê   de   mirovên  hizirînê  ne .  Bi  derketin  û  pêşketina   hizirê  re  wêje   jî   pêş   ket .  Di   zimanê  me de  ji   ber   ku   wêje   xwediyê   bingehek e   dewlemend  e; ev  rewş   zûtir   pêk   hat .  Li   aliyê  din,  guhartin  û  pêşketinên   wêjeya   c îhan ê   jî   bandorek e   erênî   li  ser  pêşketina   wêjeya   k urdî   jî  kir.  Ka   çawa   di   nîv eka   sedsala   XVII’an  de  ronesa ns ê   rê   li   ber   derketina   klasîzmê   vekir ,  li   hemberî   derketina   klasîzmê   romantîzm ;  li   hemberî   romantîzmê   realîzm   bi   r êz ê  ve  natûralzîm ,  panralîzm   derketin   holê .  Li   hemberî   van   herikînên   wêjeyî   sembolîzm   derket   holê .   Bi   vî   rengî   bi   derketina  her  herikînek e   hizirî