Bawer Agirî

Gihanekên nexwerû gelek  in. Ew  herî  kêm  bi du hêmanan pêk  tên.   an...an...    An serkefitn an serkeftin! An mirin an felat! an…na Ew hevalê hevala te ye an na ? Tu yê bibêjî an na, ez ê bibêjim. an...an jî...    An em ê biçin sînemayê an jî biçin şanoyê. An tu yê werî an jî Zozan. berî ku Berî ku  em biçin, me amadekariya xwe kir. Berî ku  ez binivîsim, ez difikirim. çawa ku    Çawa ku wî ez dîtim, destê xwe ba kir. Çawa ku kete dibistanê, kete bîra wî. çi...çi...    Çi ji milê rastê, çi ji milê çepê re dikarî bigihêjî parka Cegerxwîn Çi   ji  aliyê dê û   çi   ji  aliyê bavê ve  hebû,  li  wan parî  kirin.   çima ku  Ji hevalê xwe xeyîdî ye, çima ku agahdar nekiriye. Rojhat xwe tawanbar dike,  çima ku  nekariye ezmûnê bide.     da ku  Ez ê nameyê sibê zû bişînim, da ku zû bigihêje destên wan. Ez ê jê re helbestan bişînim,  da ku  bide televîzyonê.   dibe ku  Tu jî bibêjê, dibe ku ji bîr bike. Min

Gihanek bi serê xwe ne xwediyê tu wateyê ne, lê peyvan, komek û hevokan bi hev ve girê didin, an jî peyvekê, komekê bi hevokekê ve girê didin.   Hin daçek, hoker, lêker, cînavk, rengdêr  û navdêr bi erkên gihanekî tên bikaranîn; di yên xwerû û nexwerû de cih digirin û bi vî awayî dibin gihanek.  Ji aliyê peyvsaziyê ve gihanek du beş in: Ên xwerû û yên nexwerû.  Gihanekên xwerû ji yek hêmanan pêk  tên.   Di zimanê nivîskî de gihanekên xwerû yên herî zêde têne bikaranîn ev in. lê, an/yan, ango/yanî, de, heke/eger, heta/heya, jî, ka, ku, lewre/loma, ne, û... Mînak: an/yan Pênûsa  sor   an   a  zer  bide min! Pelê çirî   yan   ê neçirî,  ev  hemû yên  we ne.  ango/yanî    Ew bi  arsimê  ketiye   ango   pir serma  xwariye. Ew bi  arsimeke giran  ketiye,   yanî   hê nexweş  e.     de  De   çi  dibe dibe,  em  ê  nameyekê jê  re binivîsin. De   kê gotiye gotiye,  hûn ji xwe  re nekin xem.   heke/ eger    Heke   wisa  be,  ez  ê  wî  bişînim 

Erdê jorîn li xeto Erdê jêrin li xeto Li ser me re refik beto Înglîz bû hikmeto Mirin ketî qurbeto Mexfer ketî mobeto Ehbabê min Ezeto Çi qas bi sir û rûbeto Li cem ehbaban bi qîmeto Yegdir yoxme çûmîre Qunmiş nehya mudîr e Wele rêka min dûr e Têl û ka tembûr e Li ser min re çû enbûre Mast keyend ber de tûr e Ehbabê dûr bi nûr e

Ev peyvên ku bêje, komek, hevokên sereke û yên pêreyî bi hev ve girê didin re gihanek tê gotin. Hêmanên gihanekî neguherbar in, bi serê xwe ne xwediyê wateyên girîng  in. Lê di hevokê de rolên alîkar ên girîng dilîzin.   Çend heb gihanekên sereke : ji   ber   ku   (dolayı)   Sedemê  diyar dike.   Mînak :   Ji   ber   ku  ez  sibê   zû   radibim , ez  êvarê   zû   radizêm . Ez ê sibê biçim, ji ber ku betlane xilas bû. loma/lewre    (o yüzden)   Hevokê   xurt  dike.   Mînak :   Ez şev  gelekî   pirtûkan   dixwînim ,  loma    ez  dereng   radizêm . Ew sibê taştê hindik dixwe, lewre zû birçî dibe. lê   belê   (ancak)   Bi   kêrî   dîtina   hincetan   tê .   Mînak :   Ez  dikarim   wêneyên   keştiyan   xêz   bikim ,  lê   belê  ez  nikarim   avjeniyê   bikim . Zozan dikare mamostetiyê bike, lê belê nikare bijîşktiyê bike, her   wiha    (hakeza)   Ji   hevokekê   derbasî  yeke din dibe,  pêrebûnê  diyar dike.   Mînak :